Türkiye’de Alevi ve Caferi Nüfusu

Türkiye'de ne kadar Alevi ve Caferi yaşıyor?

Nüfusunun %99′u Müslüman olduğu söylenen Türkiye'de, halkın çoğunluğu Sünni İslam'ı benimserken, Sünniler dışında kalan önemli bir kitle de bulunmaktadır. Bu kitleyi oluşturan kesimlerden Caferiler, oldukça küçük bir nüfusa sahipken (500 bin civarında olduğuna dair öngörüler vardır), Alevilerin önemli bir oranı teşkil ettiği bilinmektedir.  Ancak bu kesimin nüfus oranı, (bazen anketlere dayandırılsa da) tahminlere dayalı olarak verilebilmekte, bu tahminler arasında da uçurumlar yaşanabilmektedir. Türkiye'deki Alevi yerleşim alanlarından yola çıkarak Alevi nüfusu tahmininde bulunan Rasim Bozbuğa'ya göre ise Alevi nüfusu, Türkiye genel nüfusu içinde % 6-8 oranında yer tutmaktadır. Türkiye genel nüfusunun 2013 yılı itibariyle 76,5 milyon olduğu göz önüne alındığında, Sn. Bozbuğa'nın hesabına göre; Türkiye'deki Alevi nüfusunun 4,5 milyon ile 6 milyon arasında olduğu söylenebilir. Uzmanımız Rasim Bozbuğa'nın yazısı, aşağıda ilginize sunulmaktadır.

Türkiye'de Alevi Nüfusu

Türkiye'nin renklerinden en önemli ve belirginlerinden biri de hiç şüphesiz Alevilerdir. Ancak bu halk kitlesinin nüfus oranı ve kompozisyonu ise her zaman tartışma konusu olmuş tam bir netlik içinde ortaya konamamıştır. Çoğu zaman anketlere dayalı olarak ülke nüfusunun % 5'ler civarında olduklarını söyleyen araştırmalar yanında,[1] % 30'a kadar ulaşan rakamlar ileri sürülebilmektedir.[2] Oranlar arasındaki bu farklılık Alevi nüfus üzerine spekülasyonlar yapılmasına neden olmakta ve net bir rakam verilmesini zorlaştırmaktadır. Alevi nüfusu hakkında fikir verebilecek hususlardan birisi hiç şüphesiz Alevi yerleşim yeri sayısı ve bunu esas alınarak yapılan tahminlerdir. Ancak hangi köylerin ya da yerleşim yerlerinin Alevi olduğuna ilişkin resmî ya da gayrı resmî güvenilir bir kaynak da bulunmamaktadır. Bu durumda bu konularda Alevilerce yapılan amatör çalışmalar tek kaynak durumunda olmaktadır. Her ne kadar bu amatör çalışmalar net ve kesin bir bilgi ortaya koymasa da yapılacak bir çalışmada başlangıç için değerli veriler ortaya koyabilmektedirler. Ayrıca bu verilerin en önemli kullanım alanı Aleviler üzerine yapılan farklı çalışmaların test edilmesidir. Bu çalışmada, Alevi forum siteleri ya da bireysel amatör çalışmalardaki veriler esas alınarak, 1- Alevi yerleşim yerlerini gösteren haritalar 2-Alevi toplumunun genel nüfusu oranı 3-Alevilerin etnik yapısı analiz edilmeye çalışılacaktır.

Türkiye'de Alevi nüfus denildiğinde temel olarak Anadolu Alevileri anlaşılmakla birlikte bazen Anadolu Aleviliği dışında görülen Tahtacı nüfus ile birlikte Hatay, Mersin ve Adana illerinde yoğunlaşmış olan Arapça konuşan Alevileri de genel Alevi nüfus içine dahil edilmektedir. Anadolu Alevileri önyargı içeren tanımlamalar yanında Alevi nüfus yöresel olarak Çepni (Balıkesir), Türkmen (Kars-Ardahan-Çanakkale), Aşiret (Sungurlu, Pazarcık), Tahtacı (Akdeniz ve Ege bölgeleri) gibi farklı şekillerde adlandırılabilmektedirler. Bu çalışmada Alevi toplumu bir bütün olarak ele alınmış Alevi nüfusun alt gruplarına değinilmemiştir.

İller bazında Alevi yerleşim yeri sayısı alevi internet siteleri taranarak tespit edilmiştir. Özellikle Gulemin adındaki kullanıcının oluşturduğu birçok il için ayrı ayrı Alevi yerleşim yerleri haritası www.aleviforum.com sitesini temel kaynak yapmıştır. Örneğin Türkiye'de en çok Alevi köyü bulunan Sivas'ta 489′u Alevi, 45′i karışık olmak üzere 534 adet Alevi yerleşim yeri bulunduğu belirtilmektedir.[3] Ayrıca Alevi forum sitesinde bilgi bulunmayan bazı iller için ise diğer (http://www.piryolu.com/, www.zohreanaforum.com gibi) internet siteleri taranmıştır.

Yapılan detaylı çalışmada alevi internet sitelerindeki bilgilerin çoğu zaman gerçeği ve güncel durumu yansıtmadığı görülmüştür. Örneğin Diyarbakır'ın Alevi (Türkmen) köyleri kimisi tamamen kimisi kısmen boşalmış bu köylere Sünni Kürtler tarafından yerleşilmiştir. Ayrıca bazı vilayetler de Alevi köy sayısının köylerin belediyelerle birleşmesi, köylerin nüfusunun terk etmesi sonucu tüzel kişiliğini kaybetmesi gibi nedenlerle gerçek durumu yansıtmadığı görülmektedir.  Örneğin Tunceli'de Alevi yerleşim yeri sayısı karışık köyler dahil 388 olarak gösterilmektedir.[4] Ancak Tunceli toplam yerleşim yeri sayısı 365 olup 30 civarındaki Sünni köyleri de dikkate alındığında bu sayının yeniden hesaplanması gerekmektedir.[5] Bu itibarla aşağıda yer alan tabloda yer alan rakamları kesin bir bilgi olarak değil genel bir eğilimi gösteren veriler olarak okunması daha sağlıklı olacaktır.

Tablo I: (Aleviler Tarafından Yönetildiği İddiasındaki) Alevi İnternet Sitelerine Göre İllerdeki Alevi Yerleşim Yerleri Sayısı (Alevi-Sünnilerin Bir Arada Yaşadığı Yerleşim Yerleri Dahil)

*Tunceli'de Alevi yerleşim yeri sayısı mevcut yerleşim yeri sayısından fazladır. Tablolardaki birçok veri belediyelerle birleşme gibi nedenlerle köylerin tüzel kişiliğini kaybetmesi, Alevi nüfusun göçmesi gibi nedenlerle yerleşim yerinin niteliğinin değişmesi gibi güncel durumu göz ardı eden hatalar içermektedir. Bu nedenle verilerin kesin bilgiyi yansıtmadığı bilinerek dikkatle kullanılmalıdır.

II-Alevilere İlişkin Haritalar ve Coğrafî dağılım

Harita I, II ve III'de kabaca gösterildiği üzere Alevi yerleşim yerleri temel olarak iç kuzey doğu Anadolu bölgesinde yoğunlaşmakla birlikte tüm Türkiye'ye dağılmış bir yapı göstermektedir. Bununla birlikte Güneydoğu Anadolu bölgesi ile Doğu Karadeniz ve Batı Karadeniz'de Alevi yerleşim yeri bulunmayan iller bulunulabilmektedir. Tablo ve Haritalarda görüleceği üzere Alevi nüfus Ardahan, Çorum ve Kahramanmaraş üçgeninde yoğunlaşmıştır. Bu üçgen (Sivas, Erzincan, Tunceli, Tokat, Çorum, Kahramanmaraş, Malatya, Amasya, Erzurum, Yozgat, Bingöl, Adıyaman, Elazığ, Muş, Kars, Ardahan, Bayburt) Alevi nüfusun % 75'inden fazlasına kaynaklık etmektedir. Her ne kadar Alevi nüfusun büyük çoğunluğu bu bölgede orjinli olsa da Alevilerin çoğunlukta olduğu il sayısı sadece bir adet olup (Tunceli) Alevilerin çoğunlukta olduğu ilçe sayısı 14'dür. (Damal, Yedisu, Arguvan, Hozat, Pertek, İmranlı, Nurhak ve İmranlı gibi) Tunceli dışındaki illerin hiçbirinde Alevi nüfus %30-35'ten fazla değildir.

Türkiye'de Alevi yerleşimlerin coğrafî dağılımlarını gösteren haritalardan nispi olarak en başarılı bulduğumuz ve daha az başarılıdan daha başarılısına doğru sıraladığımız haritalardan da görüleceği üzere Alevi nüfus ülke geneline dağılmış olarak gösterilmektedir. Ayrıca ciddi olduğu varsayılan Milliyet gazetesinin yayınladığı “biz kimiz” adlı araştırmanın da “Üçte biri İstanbul'da yaşayan Alevilerin daha sonra en yoğun olarak bulundukları bölgeler Ortadoğu Anadolu (Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli, Bitlis, Hakkâri, Muş, Van) ve Akdeniz.” şeklinde ifade ile büyük hata yaptığı görülmektedir.[6] Bu araştırmanın iddiasının aksine Hakkari, Van, Bitlis illerinde hiçbir Alevi yerleşiminin bulunmadığı gibi Alevi nüfus barındıran diğer vilayetlerin (Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli) iki katından fazla Alevi yerleşim yeri Tokat, Sivas, Amasya, Erzincan ve Çorum illerinde bulunmaktadır.

Harita I: Türkiye'de Alevilerin Coğrafî Dağılımı I[7]

Bu harita (Harita I) genel bir eğilimi göstermesi açısından önemli olsa da hatalar içermektedir. Örneğin bu haritada Alevi nüfus barındırdığı iddia edilen Ağrı'da hiç Alevi nüfus bulunmamasına rağmen Yozgat, Ardahan ve Gümüşhane gibi önemli oranda nüfus barındıran illerde Alevi nüfus gösterilmemiştir.

Harita II: Türkiye'de Alevilerin Coğrafî Dağılımı II [8]

Harita III: Türkiye'de Alevilerin Coğrafî Dağılımı III[9]

(Koyu Kırmızı renkler Arap Alevi nüfusu göstermektedir.)

Harita II ve III birlikte değerlendirildiğinde Harita III'ün daha başarılı olduğu görülmektedir. Ancak bu harita da hatalar bulunmaktadır. Örneğin Harita III'de de Kırşehir'de sadece bir adet alevi köy bulunmasına rağmen çok büyük Alevi nüfus var gibi gösterilmiştir.

II-Genel Alevi Nüfus Oranı

Türkiye'de 38 bine yaklaşan köy ve küçük belediye sayısı dikkate alındığında Alevi nüfus bulunduran yerleşim yeri sayısı toplam yerleşim yerlerinin % 9'u civarındadır. Bu orandan hareketle Türkiye'de Alevi sayısı hesaplanmaya çalışıldığında 400 civarında olan karışık olan yerleşim yerlerinin dikkate alınması, Alevi nüfusun yoğun yurtdışına göçü, Alevi yerleşim yerlerinin kütük nüfus olarak daha az nüfus barındırması, Türkiye'ye dışında çok az Alevi nüfus bulunduğundan Türkiye'ye komşu coğrafyalardan gelen göçmenlerin tamamına yakının Alevi olmaması gibi hususlar dikkate alınarak; Alevi oranının %9 oranından 1-3 puan düşürülmesi gerekmektedir.  Bu itibarla Alevi nüfusun toplam Türkiye nüfusu içindeki oranın % 6-8 arasında olduğunu söylemek hata olmayacaktır.

III-Alevilerin Etnik Yapısı

Ülkemizde yaşayan Alevi nüfus (Anadolu Alevileri) Türkçe, Zazaca ve Kürtçe konuşmaktadırlar. Yerleşim yerleri esasında sınıflandırıldığında kabaca 500-550 Alevi yerleşim yerinde Kürtçe (Sivas: İmranlı, Zara, Divriği gibi çevresi, Kahramanmaraş: Pazarcık, Malatya: Akçadağ gibi), 600-650 yerleşim yerinde Zazaca (Tunceli –büyük çoğunlukla, Muş, Erzurum -güneyi, Erzincan –güneyi- gibi) 2250 yerleşim yerinde ise Türkçe (Diyarbakır ve Ardahan'dan Edirne'ye geniş bir alanda) konuşulmaktadır. (Alevi yerleşim yerlerinin diline ilişkin yaptığımız çalışma kaba bir incelemeye dayanmaktadır. Kesin bilgi olarak nitelendirilmesi mümkün değildir.)

Alevi nüfus içerisinde üzerinde tartışılan gruplardan biri de Kürtçe konuşan Alevilerdir. 500'den fazla yerleşim yerinde Kürtçe konuşuluyor olması “Kürt Alevi”lerin var olmadığına ilişkin popüler iddianın tutarsızlığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte Kürt nüfusun yoğun bulunduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki vilayetlerde (Bitlis, Ağrı, Van, Iğdır, Batman, Şırnak, Mardin, Siirt, Hakkari, Şanlıurfa ve Diyarbakır) hiç bir Alevi Kürt köyünün bulunmaması Kürtlükle Aleviliği ilişkilendirmeye çalışan Kürt milliyetçisi argümanı da çürütmektedir. Ayrıca Kürtçe konuşan Alevi nüfusun Zaza bölgeleri ile Türkçe konuşan bölgeler arasında yaşıyor olması da Kürt milliyetçisi argümanı iyice zayıflatmaktadır.

Anadolu Alevilerinden farklı inanç ve ritüellere sahip bulunan Arapça konuşan Alevi nüfus genel olarak Hatay, Adana ve Mersin illerinde yaşamaktadırlar. Bu grubun yerleşim yeri sayısı her ne kadar toplam yerleşim yeri sayısına göre oldukça küçük olsa da (100 civarı) toplam nüfus içindeki payı bu yerleşim yerlerinin daha büyük nüfus barındırmasından dolayı daha yüksektir.

Sonuç olarak internette yer alan forumlar ya da farklı internet sitelerindeki bilgiler Türkiye'deki Alevi yerleşim yerlerinin coğrafi dağılımı ve Alevi nüfusu hakkında genel bir çerçevede bilgi sunduğundan şüphe yoktur. Bununla birlikte yerleşim yeri sayısı esasına dayanan bu çalışmamızın sınırlılıkları olduğu da bilinmelidir. Özellikle yoğun iç ve dış göç Türkiye genelinde sosyal dokuyu büyük ölçüde değiştirmiş daha önce mutlak ekseriyette kırsal alana yerleşmiş olan Alevi nüfusun büyük şehirlerde yoğunlaşmasını getirmiştir. Böylelikle kırsal alanda Alevi yoğunluğu azalırken büyük şehirlerde bu yoğunluk artmıştır. Bu durum tablolarda bulunan yerleşim yeri sayısının o ildeki alevi oranını belirlemek için kullanılamayacağını belirtmek açısından önemlidir. Örneğin, Ankara'daki yaşayan Alevi oranı, il içindeki Alevi yerleşim yeri sayısından daha fazla iken bu yapı Sivas ilinde tersi durumundadır.

Ayrıca, yapılan çalışmada kullanılan veriler amatör çalışmalara dayandığı için (Benim yaptığım bu çalışma da amatör bir çalışma olarak görülmelidir) mutlak manada doğru bilgiler olarak görülmemelidir. Bu bağlamda okuyucuların çalışmada yer alan bilgilere ilişkin katılmadıkları konularda yorumları yol gösterici olacaktır.

.

Rasim BOZBUĞA

[1] ‘Aleviyim' diyenlerin sayısı 4.5 milyon, Milliyet Gazetesi, BİZ KİMİZ? – 3 , 21 Mart 2007 / Çarşamba http://www.milliyet.com.tr/2007/03/21/guncel/agun.html

[2] Akkiraz, Türkiye'deki Alevilerin sayısını hesapladı, http://www.haberiniz.com.tr/yazilar/haber67847-Akkiraz_Turkiyedeki_Alevilerin_sayisini_hesapladi.html

[3] Gulemin, Sivas'ın Alevi yerleşimleri (Harita) http://www.aleviforum.com/showthread.php/36122-Sivas-in-Alevi-yerlesimleri-(Harita)

[4] Dersim, http://www.babaerdogan.org/dersim.html

[5] http://www.migm.gov.tr/Istatistik/Illerin_Koy_Sayilari.pdf

[6] ‘Aleviyim' diyenlerin sayısı 4.5 milyon, Milliyet Gazetesi, BİZ KİMİZ? – 3 , 21 Mart 2007 / Çarşamba http://www.milliyet.com.tr/2007/03/21/guncel/agun.html

[7] Alevis, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c8/Alevis.png

[8] Türkiye Alevi Haritası, http://www.burakavci.com.tr/2011/04/turkiye-federal-cumhuriyeti-ozel-rapor.html, Bu harita her ne kadar yanlışlıklar da içerse fikir vermesi açısından konulmuştur.

[9] Alevis in Turkey,  http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Alevis_in_Turkey.gif

Kaynak: http://sahipkiran.org/