İbn Arabî’de Ayna Sembolizmi

İbn Arabî'de Ayna Sembolizmi

Fevzi YİĞİT*

Özet: İbn Arabî metafiziğinde sembollerin önemli bir yeri vardır. İbn Arabî bu semboller içerisinde en çok ayna sembolünü kullanır.  Ayna sembolü bilen ile bilinenin birliğini simgeler. Kendimizde bu durumu açık olarak tecrübe edebiliriz.  Bilen özne olan kendimiz ile bilinen nesne olan kendimiz birdir. Yani hem bilen özneyiz hem de bilgimizin nesnesiyiz. Biz bu bilgiyi kendimizde hazır olarak buluruz. Tıpkı kendimizle konuşurken dinleyen ve konuşanın kendimiz olması gibi. İşte ayna ve aynaya bakan aslında birdir. Tanrı kendisini zâtî olarak bilir; ama hâdis varlık aynasında kendisini bilmesi için yaratılışın gerçekleşmesi gerekmektedir. Ayrıca İbn Arabî'ye göre insan yaratılana kadar âlem cilasız bir ayna gibidir. İnsan bu aynanın cilasıdır. Yine İnsan-ı Kâmil ve onun kalbi en kuşatıcı, en parlak ve en düzgün ayna konumundadır. Bütün âlem işte bu aynadan sûretini almaktadır. Diğer insanlar bu aynaya bakarak kendisini görmektedir. “Müslüman Müslüman'ın aynasıdır.” Bu anlamda hepimiz Hz. Muhammed'in sûretinde görünür olduk. Şeyhü'l-Ekber nazarında ister mümkün varlıklar ayna olsun isterse Vâcibu'l-Vücud ayna konumunda olsun sonuç değişmez. Eğer mümkün varlıklar ayna ise onlarda gözüken ve idrak edilen Tanrı'nın zâtının sûret ve mazharlarıdır. Eğer Vâcibu'l-Vücud ayna ise mümkün varlıklar kendi aynlarını ancak bu aynada görebilmektedir.

Anahtar Kelimeler: İbn Arabî, Ayna, Sembol, Sûret, Kalb, A'yân-ı Sâbite.

I.

Metafizikte mecaz, sembol ve simgelerin sık kullanılması İslam felsefesinin ve genel olarak Doğu felsefesinin temel özelliklerinden birisidir. Fakat bu, şiirsel bir süs olarak düşünülmemelidir. Tüm bu mecazların bilişsel bir işlevi vardır. Rasyonel aklın kavrayamadığı şeyleri “kalpteki akıl” kavrar ve bunların anlamından rasyonel akla ipucu vermek için mecaz, sembol, rumuz ve imgeleri kullanır. Dolayısıyla semboller çok derin anlamlarla doludur. Semboller, insanı kavramlarla meşgul etmekten kurtarıp bizatihi eşyanın kendisini bilmeye aracı olurlar. Çünkü semboller, akıl üstü gerçeklikleri kendi içlerinde barındırırlar. Dolayısıyla düşünme eylemi kavramdan nesnenin kendisine yöneltilmiş olur. Aksi durumda insan kavramlarla oynayan çocuklara benzetilebilir. Aklın kemaliyle insan eşyaya nüfuz edebilir. Bahsettiğimiz, soyut düşüncenin fevkinde bir şeydir. Çünkü soyut düşünce tıpkı somut düşüncede olduğu gibi kavramlara kurban edilme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Somuttan soyuta geçiş bir olgunluk olduğu gibi sembollere erişebilme ikinci bir olgunluk gerektirir. Böylece düşüncenin hammaddesi olan kavramların sakladığı ve kendileri için konulduğu hakikatler idrak edilmiş olur. Bu durumda insan hakikati keşfedilebilir olarak bulur.  

İbn Arabî yorumlayıcılarına göre, simgeler içerisinde mistisizmin özünü ifade etmeye en uygunu ve aynı zamanda temelinde irfanî veya aklî özelliğe sahip olanı ayna simgesidir. Ayna manevî tefekkürün en dolaysız simgesidir; aslında bilginin de öyle; çünkü öznenin ve nesnenin birliğini temsil eder. Bilgi zorunlu olarak bilen ile bilinen arasındaki ilgiyle bağlantılıdır. Bu ayrım ve ikilik ortadan kalkamayacağı gibi mutlak da olamaz. Ancak nisbî olarak var olabilir. İşte ayna tam da bunu ifade eder.  Çünkü aynadaki görüntümüz ne tam kendimizdir ne de kendimiz değildir.

İbn Arabî âlemin yaratılışıyla ilgili şöyle demektedir:

"Allah, âlemi örneksiz bir şekilde son derece güzel ve kâmil yaratmıştır; çünkü Allah güzeli sever ve O'ndan başka güzel yoktur. Demek ki, Allah kendini sevmiş, sonra kendisini başkasında görmeyi sevmiş ve irade etmiştir. Bunun için de âlemi kendi güzelliğinin suretinde yaratmış, ona bakmış, bakışın kendisini sınırladığı kimsenin sevmesi gibi onu sevmiştir."[1]

Buradan anlaşılmaktadır ki, başkasında kendisini görmek isteği âlemin ayna hüviyetinde yaratılmasını gerektirmektedir. Aynaya bakmanın doyumsuz lezzetini hepimiz biliriz. Bu kendimize olan sevgimizin bir sonucudur. Burada psikolojik bir saplantıdan öte Varlığın kendisine karşı duyduğu karşı konulamaz cezbeden bahsedilmelidir. Ayna vasıtasıyla Varlık öznesi yine kendi suretini görerek kendisinin bilgisine ulaşmaktadır.

Mevlânâ (k.s.) bir kıssasında dünyalar güzeli, güçlü ve muktedir bir kralın bir şey dışında hiçbir şeye ihtiyaç duymayacağını anlatır. O şey elbette ki aynadır. Allah (c.c.) yaratılmışlardan müstağni olmakla beraber varlığının güzelliklerini görebileceği âlem aynasını yaratmayı ister. Allah Teâlâ böylece bilinmemekten doğan ızdırabını dindirmiştir.  Bu durum insanlar için de geçerlidir. Hem cinsleri tarafından bilinip sayılmaya her şeyden daha çok kıymet veren insan değil midir? İbn Sina'nın Hayy ve Absal hikâyesine bakarsak Hayy için ayna Absal'la karşılaşma anıdır. Hayy, Absal'ı görünce ilk defa kendisini başka bir insan bireyinde görme şansını elde etmiştir. Aynı şekilde Hz. Âdem (a.s.) için ilk ayna, eşi Hz. Havva annedir.

Kur'an-ı Kerim'de anlatılan Hz. Yâkub ile oğlu Hz. Yusuf arasındaki ilişki de bu açıdan değerlendirilebilir. Daha küçük yaşlarda oğlunun yüce makamının farkında olan Yâkub peygamber onu kaybettiği zaman kendisine Allah'ı hatırlatan, bizatihi kendi nefsinin bilgisine ulaşmasına imkân tanıyan, âlemde gördüğü parçalı ayetlerin toplamı hükmünde ve hatta âlemden daha fazlasını kendisinde bulduğu güzeller güzeli aynasını kaybetmişti. İşte bu kaybediş ve ayrı kalış yıllarca üzülmesine acı çekip ağlamasına neden oldu. Yoksa sırf baba şefkati veya yavrusundan ayrı kalmanın ıstırabıyla ağlamış değildir. Ki her oğul babasına bir aynadır. Kâinatın yaratılma sebepleriyle Hz. Yâkub'un gözyaşları arasında paralellik yok mudur?

II.

İbn Arabî ve İslam ârifleri Allah'ın kendisini iki biçimde bildiğini söylemektedir. Birincisi, Zât'ın kendi kendisini bilmesi iken, ikinci ise Zât'ın, isim ve sıfatlar diye izah edebileceğimiz âlem aynasında kendini bilmesidir.

İbn Arabî ayna ile ilgili şöyle demektedir:

"Büyük bir cisim, küçük aynada küçük görülürken, uzun aynada uzun, hareketli aynada ise hareketli görünür. Bazen ayna, özel bir açıdan sûretin aksini (büyük cismin küçük aynada küçük görünmesi) verirken, bazen sûretten ortaya çıkan şeyin aynısını verir. Bu durumda sağ yön, aynaya bakan kişinin sağının karşısında bulunurken, bazen sağ solun karşısında bulunur. Bu, aynalardaki yaygın durumdur ve genel hâle benzer. Âdet (olağan durum) aşıldığında, sağ sağın karşısında bulunur ve yansıma ortaya çıkar. Bunlar, aynalara benzettiğimiz tecellînin gerçekleştiği mertebenin hakikatinin verileridir. Yeteneğini (istidat ve kabiliyet) bilen kişi, onun [neyi] kabul ettiğini de bilir. Neyi kabul ettiğini bilen ise yeteneğini, kabul gerçekleştikten sonra bilebilir. Bununla birlikte, onu kabaca ve genel olarak bilir."[2]

Yani İbn Arabî'ye göre a'yân-ı sâbite veya diğer bir ifadeyle mümkünler ne iseler ancak onu görürler. Görülen varlığın kendisi ve hepsi değildir. Görülen aynanın gösterme imkânına bağlı olarak ortaya çıkan şeydir. Her ne kadar bütün görülenler O ise de bu böyledir.

İbn Arabî Fusûsu'l-Hikem'de şöyle demektedir:

"Hakk, bütün sûretlerde tecellî edendir. Buradan anlaşılır ki, bir sûret diğerinin aynı değildir. Sanki tek hakikat ayna makamında bulunmuştur. Bu aynaya bakan biri, kendi inancındaki sûreti gördüğünde onu tanır ve onaylar. Aynada kendi sûretini ve başkasının sûretini gördüğü gibi, başka bir insanın inancındaki sûreti gördüğünde ise onu inkâr eder. Öyleyse ayna tek hakikattir; görülen sûretler ise çoktur. Bütün bu sûretlerden hiç biri aynada değildir. Bununla beraber aynanın bir açıdan sûretlerde etkisi varken, başka bir açıdan yoktur. Aynanın sûretlerdeki etkisi, görüntüyü küçük, büyük, uzun, kısa, geniş vb. gibi değişik sûretlerde ve ölçülerde yansıtmasıdır. O halde aynanın etkisi ölçülerdedir ki, o da görüntülerle ilgilidir. Aynanın bu tarz başkalıkları vermesi, görülen şeylerin ölçülerindeki farklılıktır. Bu aynalardan herhangi birine bak, ama bütüne bakma! Söz konusu bakış, zât olması bakımından O'na bakmandır. Hakk âlemlere muhtaç değildir. İlâhî isimler bakımından ise Hakk aynalara benzer. Hangi ilâhî isimde sen ya da başka biri kendine bakarsa, o ilâhî ismin hakikati kendisine bakan kişiye görünür."[3]

İbn Arabî'ye göre aynanın kendi cirmi hiçbir zaman gözükmez. Ayna Allah'ın zâtına en güzel örnektir. Ayna, görülmez, bilinmez, tanımlanamaz, nitelenemez; onu bilen veya tanımlayan veya niteleyen kimse, sadece ondan kendisine ait olan ve onun zâtî hallerinden kendisinde idrak ettiği şeyi haber verebilir. Her aynanın kendisine yansıyan şeyler karşısındaki durumu budur. Çünkü kendisine yansıyan şey ile dolu iken ayna görülemez, sadece, -her ne ise- aynaya yansıyan şey görülebilir. Hatta ayna boş iken bile aynanın kendisi gözükmez. Yansıyan şeyin ayna ile aynaya bakan kimse arasına girip aynanın kendisine perde olduğunu iddia etmek İbn Arabî'ye göre yanlıştır. Görme ve tecelli ile ilgili bundan daha güzel bir misal yoktur. Ve ayna sembolizminin bize verdiği derin anlamın ötesinde bir ilim makamı yoktur. Binaenaleyh Rabbinin varlığının ve birliğinin vücûb hükmünde silinmekle kendi mümkünlüğünün hükümleri ortadan kalkıp, Hakk ve O'nun ilminde resmedilmiş şey ile dolmasının ardından “Gerçek İnsan”ın Hakk karşısındaki durumu da böyledir. Çünkü Gerçek İnsan, kendinde fâni, Rabbinin birliği ve -belirlenmiş veya tercih edilmiş bir amaç ile değil- bizzat sahip olduğu “vücûb hükümleri” ile perdelidir. Bu perdeler Allah'ın Zâtının bilinmesine engeldir.[4]

Ayna, kendisine yansıyan şeyi tekrar ona yansıtır; aynaya yansıyan şeyin sûreti de aynaya göre yansır. Ancak ayna, yansıyan şeyin hakikati için bir “mahal” değildir; bilakis ayna, yansıyan şeyin misalinin ve bazı zuhurlarının mahallidir. Aynanın, aynada yansıyanın hakikati üzerindeki tesiri, onu yalnızca ayna vasıtasıyla tanıyan kimse için geçerli olabilir. Bu durumda aynanın tesiri “Mutlak” olamaz. Hakk'ın vasıtasız tecellilerine İbn Arabî “berki tecelliler” ismini verir ki, bu tecelliler anlıktır; çünkü bu tecelli yakıcı olduğu için beşer bunu taşımaya sürekli takat getiremez.[5]

III.

Ayna sembolizm ile ilgili iki bakış açısı vardır. Birincisine göre; ayna Tanrı'dır. O tek varlığın mukabilidir. O aynaya bakan herkes onda Allah hakkındaki inancının hayaline bakar ve onu bilir, gerçekler. Ve yine âlem ancak bu aynada gözüküp var olabilen sûretlerdir. İnsan ise bu Tanrı aynasında yansıyan küllî görüntüdür. Bütün görüntü imkânı ifade eder ve bağımsız bir varlıkları yoktur. Aslında tek gerçeklik aynanın kendisidir. Aynanın parlak yüzeyi hiçbir zaman gözükmezken aynanın mevcut olmasının şartı olan arkasındaki karanlık, âlemin varlığını ifade eder. İblisin insan ile ilgili cehaleti buraya dayanır. Bu sadece insana yönelik değil bütün görünür maddî eşyaya karşı anlamazlığın bir göstergesidir.

İbn Arabî şöyle der:

"Parlak bir cisimde göze görünen sûrete bak da neyi gördüğünü iyi düşün! Cisimdeki sûretin seninle parlak cismi algılanan arasında bir engel olduğunu görürsün. Cisim sûretin yansıdığı yerdir. Dolayısıyla onu hiçbir şekilde göremezsin. Hakk ise mümkünlerin sûretlerinin tecelli ettiği yerdir. Binaenaleyh âlem ancak âlemi, fakat Hakk'ta görmüştür, yoksa Hakk'ı veya Hakk ile görmüş değildir."[6]

İkinci bakış açıdan ise Tanrı aynaya bakan, ayna imkân makamı ve görüntü ise mümkün varlıklardır. Tanrı tek olmasına rağmen farklı aynalarda farklı sûretlerde gözükür. Burada ise insan aynanın cilası konumundadır. [7]

Aynaya bakan kimse, bir yönden aynadaki sûretin aynıyken bir yönden ondan başkadır. Aynadaki sûrete bakan şu bilgiyi verir: Ben, Senin tecellinden meydana gelmiş ve Senin sûretine göre var olsam bile Sen ben olmadığın gibi ben de Sen değilim.[8]

Eğer âlemi ayna kabul edersek Allah, mazharların hükmünce veya mazharların sûretlerinde zuhur edendir. Yani a'yân-ı sâbite denilen ve aslında Allah'ın aynı olan bu özler hüküm olarak “aynalık” vasfıyla nitelenirler. Eğer Allah'ı âlemin karşısında ayna olarak kabul edersek âlem Hakk'ın Varlığında kendisinin mukabili olan şeyleri görür. Bu durumda âlemin Hakk'ın kendiliğinde bulunduğu durumu yani aynayı görmesi söz konusu edilemez. Nitekim aynada yüzüne bakan kişi yüzünü gördüğünden emin iken aynanın hükmüne göre de yüzünü görmediğini bilir. İbn Arabî bu izahı yaptıktan sonra her iki nispetten dilenenin yapılabileceğini söyler.[9]

IV.

Görüleceği üzere İbn Arabî'ye göre, insan Allah'ın aynasıdır. Ve yine Allah insanın aynasıdır. İster Allah insanın aynası olsun, ister insan Allah'ın aynası olsun, ayna hep özneyi simgeler; bu yüzden aynı anda bilginin nesnesi olamaz. Dolayısıyla gerek insanın ve gerekse Tanrı'nın zâtı her şeyin kendisinde bilindiği ayna olmakla beraber kendileri hiçbir şekilde bilinemeyen özne konumundadır. Zât makamı göze benzer. Upanişadlar'da ifade edildiği gibi, görünen şeyleri gören göz görünmezdir. Bilinen şeyleri bilen akıl bilinemezdir. Aynanın hep özne olması bu açısındandır. Yoksa özne ve nesne birliğini sembolize eden unsur olması açısından aynadan başka bir varlık yoktur. Bu açıdan ayna kendi bilinemezliği içerisinde bilinebilen sonsuz ve tek şeydir.[10]

Tanrı kalb ve âlem aynasında yansıyınca aslî varlığı tersine çevrilmiş olarak gözükür. Ayrıca bir nesnenin aynadaki imgesinin o nesneye göre tersine çevrilmiş oluşu gibi, Saf Varlık'ın saadeti yansıdığında yok edici bir şiddet olarak, ebediyet kısa bir an gibi görünür. İnsanın hakikati olduğu gibi bilmesine engel olan egoyu oluşturan aklı da Hakk'ın sûretini tepetaklak aksettiren bir aynadır.  İlkesel düzeyde de birinci ve en büyük olan, en azından görüntüde, tezahür düzeyinde en sonuncu ya da en küçük olandır. Matematik alanında kullanılacak kavramlarla örnek verecek olursak: her ne kadar zaten onun kendi özgün özelliklerinin gelişiminden ya da yayılımından başka bir şey olmayan tüm uzayın kendisinden türediği ilke olsa da geometrik nokta, nicelik itibariyle bir hiçtir ve hiçbir yer kaplamaz. Ancak ilkesel olarak da en büyüktür. Zira o, sayıların tümünü bil kuvve olarak içerir ve yalnızca kendisinin, sınırsızca yenilenmesi sûretiyle onların tüm dizesini içerir. [11] Ağaç sembolizmi ile ayna sembolizmi arasındaki bağlantılardan birisi bu noktada oluşur. Âlem aynasının köklerinin semada olmasına rağmen yeryüzündeki ağaçların kökleri topraktadır. Bunun nedeni yukarıda yapılan izahtır. Görünürler âlemindeki bütün maddî unsurların asılları aşkın âlemde gizlidir.

İbn Arabî takipçilerinden Cîlî'ye göre, kalb, yüze tutulan aynaya benzer. Kalb, varlığın görüntüsüdür. Âlem her nefeste değişmektedir ve âlemin görüntüsü kalbe vurunca kalb de âlemle beraber değişir. Tıpkı bir şeyin aynada aynının değil de aksinin çıkması gibi. Yazının aynada ters taraftan yansıması gibidir. Ona göre, aslında âlem ancak kalbin aynasıdır. Aslı ve sûret kalb'dir. Parça ve ayna da bu âlemdir.[12] Görüleceği üzere bir açıdan insan ayna diğer bir açıdan ise Tanrı yahut âlem aynadır. Ârifler zevklerine göre bu ikisinden birisini tercih etmektedir. Kanaatimizce en doğru görüş, İbn Arabî'nin de vurguladığı gibi, bütün varlığın tek başına bir ayna olmasıdır. Aynanın parlak yüzeyi yüce şeyleri simgelerken, aynanın karanlık cephesi ise aşağılık ve süflî şeyleri ifade eder. Yönler görelidir. Mümkün varlık göreli olandır.

Öyleyse mümkün, aynaya bakan insan ile ayna arasında gözüken sûrete benzer. Ne görendir ne ondan başkadır! Mümkün sübutu bakımından Hakk'ın aynı veya ondan başka da değildir. Öyleyse mümkün izafî ve göreli bir şeydir.[13]

İnsanın kalbinin ayna olduğunu ve bu aynanın kir ve pas tutabileceğini, Resûlullah (s.a.a.) Efendimizin şu hadisi şerifinde buluyoruz: 

“‘Kalpler paslanabilir; tıpkı bir demirin paslandığı gibi.' Soruldu: ‘Onun pasını giderilmesi ne ile olur?' Buyurdu: ‘Allah'ı zikretmek, bir de Kur'an okumak.'”[14]

İnsan kalb aynasını parlatınca Hakk'ın zâtî ilminden payını her hangi bir vasıta ve kayıt olmaksızın alır. Ruhun kutlu nuru onu ışığa boğar ve insan kalbi etrafına nur saçan bir merkez haline gelir.  Kalbin kırılganlığı da bu niteliğine bağlıdır. Kalb maddenin üç hali gibi değişik hallere bürünür. Maddenin gaz hali kalbin letafeti ve ruhun meskeni olması açısından hayat organıyla temsil edilmesine, maddenin sıvı hali kalbin sürekli değişmesine yorumlanabilir. Kalb adı da buradan gelir. O sürekli farklı bir haldedir. Kalbin bedendeki izdüşümü olan yürek de kan pompalama organıdır. Maddenin katı hali ise ayna haline tekabül eder. Bu anlamda zıtların birleşimi ilkesi gereği en soyut en somutta gözükür. Kalb ayrıca ayna sembolizminin bir gereği olarak bilendir. Bilinen ile bilenin birliği kalpte gözükür. Kalb-i selim ise kirlenmemiş aynayı sembolize eder. Mü'min kulun Allah'ı içine alması ise hem inanılan Tanrı seviyesini hem de kalbin varoluş açısından sonsuzluğunu simgeler. Birincisi sıradan insanlar için geçerliyken, ikincisi İnsan-ı Kâmil'in makamıdır.

Kalb aynı zamanda görendir. Gözler kör olmaz, kalblerdeki gözler kör olur. Yine kör olarak haşredilen kâfirlerin yaptıkları itiraz ve yaşadıkları şaşkınlık Kur'an'da dile getirilir. Demek ki kalb bilen olduğu kadar görendir de. Görmek bilgide ayne'l yakîn mertebesini ifade eder. Sıradan insanların nazarî olarak bildiklerini ârifler görerek bilir. Ayna sembolizmi açısından kalb rasyonel eylemden farklı olarak sûretler ve görünürler vasıtasıyla bilir. Gören, ayna ve görüntü üçlüsü aslında birdir. Çünkü görülen bir sûretten ibarettir. Ayna ise görünene görüntü sunma dışında varlığa başkaca bir şey katmayan hem var hem yok olan (mümkün) bir şeydir. Varlık ayna kabul edildiği zaman mümkünler görünme imkânı yakalamak için perdeye ihtiyaç duyan sinema filmlerindeki görüntülere benzetilebilirler. Yani hariçte tek ve gerçek varlık bir perde –veya ayna- iken perdedeki sûretler ise mümkünlere benzetilebilir.

Meşhur hadis-i şerifte ifade edildiği gibi, “mü'min mü'minin aynasıdır.” Bu hadis, ayna sembolizminin iki yönlü işlevini de ifade etmektedir. Birincisi, varlık bir aynadır. Görüntüler bu aynadaki sûretlerdir. Sûretleri farklılaştıran mümkündür. İbn Arabî, mümkünlerin hakikatleri, Hakk'ın varlık aynasında birbirlerini idrak eder, diyor.[15] İki mü'min tek bir inançta farklı unsurlar taşısa da birdirler. İkincisi, bir mü'min diğer bir mü'mine baksa aslında kendisini görür. İnsanlık dediğimiz küllî kavram ancak bireyler vasıtasıyla anlaşılabilen bir hakikattir. İnsanlık bireyler vasıtasıyla çoğalmaz; ama onu görünür kılan bu çokluktur. Mü'min için kardeşi sadece bir aynadır. Dolayısıyla kardeşini değerlendirirken kendini değerlendirmiş olursun. Müslümanları nasıl değerlendirdiğine dikkat et; çünkü kendi değerini ortaya koymaktasın. Aynalar niçin vardır? İnsan aynanın karşına birçok temel sebep için geçer. İbn Arabî'ye göre; bunlardan birisi de insanın ayıplarını ve eksikliklerini gidermek istemesidir.[16]

Hakk cihetinden insanın kardeşinin aynası olduğu sana bildirilmiştir. Mü'min kardeşinde bir insanın vasıta olmaksızın kendinden göremeyeceği şeyleri görebilir, çünkü insan arzusuyla perdelenmiş ve ona bağlanmıştır. Kendi niteliğini başkasından görünce, kendi ayıplarını başkasında görür; çirkin bir huy ise çirkinliğini güzel ise güzelliğini görür. Bilmelisin ki, aynalar farklı şekillere sahiptir ve uzunluk, genişlik, düzgünlük, eğrilik, yuvarlaklık, eksiklik, azlık, çokluk gibi her bir aynanın şeklinin verebileceği durumlara göre, görüleni dönüştürerek yansıtırlar. Bu farklılık insanlardaki mizaç farklılığını ifade eder. Mizacı en düzgün ve tam kişi Hz. Muhammed'dir. Allah'ın aynasında Hz. Muhammed'e tecelli ettiğini de bilirsin.[17]

V.

Başka bir hadis-i şerifte ise “gerçek mü'min görülünce Allah'ı hatırlatan kimse” olarak tanımlanmıştır. İbn Arabî bu hadisten çokça bahsetmektedir. Fütûhât'ın birçok yerinde bu hadis-i şerifi gündeme getirmektedir. Hadis-i şerife göre; bir kısım insan Allah'ın isim ve sıfatlarının aynası olma vazifesini gereği gibi yapmaktadır. Bu açıdan toplayıcı vasfa sahip olan İnsan-ı Kâmil tam ve küllî bir aynadır. Onda Allah'ın bütün esmâ, sıfat ve fiilleri tezahür eder. İnsan-ı Kâmil her daim varlığı ile Hakk'ın küllî mazharıdır.  İnsan-ı Kâmil “Zamanın İmamı”dır. Hadis-i şerifte buyrulduğu üzere; “onu tanımayan câhiliye ölümü üzere ölür.”

İşte bu sebeple Hz. Muhammed (s.a.a.) yüce bir ahlak üzeredir ve en güzel örnektir. İlâhî ahlakın canlı temsilcileri her çağ ve zamanda “Allah'ın halifesi” olmak üzere hep vardır. Dolayısıyla güzel ahlakı elde etmenin yolu kitap okumaktan ziyade güzel ahlaka sahip insanlarla beraber olmaktır. Allah (c.c.) Kur'an-ı Kerim'de bizlerin iyilerle, sabredenlerle ve sâlihlerle beraber olmamızı istemektedir. Kur'an-ı Kerim her şeyi sayıp ortaya koymuştur. Onda eksik herhangi bir konu yoktur. Bütün her şeyin bilgisi onda mevcuttur. İşte ahlakın bilgisi de bu açıdan tamamlanmıştır. Ahlak canlı, hayatta olan insanlarla daim ise Muhammedî ahlakı bütün boyutlarıyla hem ümmetin fertleri dağınık ve parçalı olarak hem de günümüzün İmamı ve İnsan-ı Kâmili toplayıcı olarak yaşatmak durumundadır. İnsaniyet denilen şeyin ahlak aynası olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Âlem denilen küllî tecellinin her an devam etmesi için tezahürün tam ve kâmil özeti ve Allah'ın yeryüzündeki halifesinin her daim var olması gerekmektedir. Bu varoluşun dayandığı temel metafiziksel kaidedir. Dinî açıdan bu halifenin seçilmiş peygamberlerden veyahut vasîlerinden birisinin olması gerekmektedir.

Ayna simgesi hakkında söylenenleri rasyonel olarak anlamsız bulamayız; ancak bir kısım insanların bunlara kani olmasını da bekleyemeyiz. Çünkü onlar kendi mantık ve analizleri dışında bir şey kabul etmezler. Aynanın hem özne hem de nesne olması, hem bilen hem bilinen olması bir şeyin farklı nispetlerle farklılaşmasına benzer. Tıpkı bir insanın babasına göre oğul, oğluna göre baba olması gibi mutlak ve izafi arasında varlıksal bir ikilikten asla bahsedilemez. Ayna sembolizmini özetlememiz gerekirse “Varlık”ın görünebilmesi için mümkün aynasına ihtiyacı vardır. Aksi durumda Saf Varlığı görüp akletmemiz imkânsızdır.

Mümkünün gözükmesi için biricik ve tek gerçeklik olan Varlığın ona ilişmesi gerekmektedir. Bu ilişme iki ayrık şeyin bir birine ilişmesi değildir. A'yân-ı Sâbite denilen varlık kokusu almamış mümkün, kendisini ancak ve ancak varlık aynasında görebilir. Herkes aynaya bir baksın. Karşısındaki sûret kimdir? Ne kadar gerçektir? Gören ve görülen kimdir?

Kaynakça:

Burckhardt, Titus, Aklın Aynası, çev. Volkan Ersoy, İst. 1994.

el-Cîlî, Abdülkerim, İnsan-ı Kâmil, c. II, çev. H. Fevzî Paşa, İst. Tarihsiz.

Guénon, René, Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi, çev. Fevzi Topaçoğlu, İst. 2001.

İbn Arabî, Fütûhat-ı Mekkiyye, c. 16, çev. Ekrem Demirli, İst. 2011.

------------------, Fusûsu'l-Hikem, çev. Nuri Gencosman, İst. 1992.

------------------, Arzuların Tercümanı, II. Baskı, çev. Mahmut Kanık, İst. 2002.

------------------, Futuhatü'l-Mekkiyye, c. II, Tahk. Osman Yahya, Mısır, 1984.

------------------, Tuhfetü's-Sefere (Bir Hediye), çev. Abdülkadir Akçiçek, İst. 1971.

Konevî, Sadreddin, Yazışmalar, çev. Ekrem Demirli, İst. 2002.

------------------, Vahdet-i Vücûd ve Esasları, çev. Ekrem Demirli, İst. 2002.

Nesefî, Azizüddin, İnsan-ı Kâmil (Tasavvufta İnsan Meselesi), çev. Mehmet Kanar, İst. 1990.

Kaynak: İntizar (Üç aylık İnanç ve Düşünce Dergisi), c-1, s-2, s. 55-65.